Liefde genoten door de onwetende

wordt binding.

Dezelfde liefde, geproefd door iemand die weet,

brengt bevrijding.

……

Geniet  onbevreesd van alle genoegens der liefde

omwille van bevrijding.

                                                                              (uit: Cittavisuddhiprakrana)

Evenals de hindoes kennen ook boeddhisten hun tantrische scholen, verdeeld in twee stromingen: het tantrisme van de linkerhand en het tantrisme van de rechterhand. De volgelingen van het linkerhand-tantrisme zeggen dat verlichting alleen te bereiken via de beoefening met een partner. De rechterhand tantristen leren bevrijding via het onderzoek naar verlangen, hartstocht en lust in de individuele geest, zonder de fysieke aanwezigheid van een geliefde of levensgezel.

De mooiste studie over het linkerhand tantrisme die ik ken: Passionate Enlightenment van Miranda Shaw. Dit boek is allereerst een eerbetoon aan de vrouw. Want in tegenstelling tot (vooral, maar niet uitsluitend) westerse, antropologische opvattingen, speelt de vrouw in de tantrische school minstens een gelijke rol als de man. Vrouwen waren leraren. Uit de teksten blijkt dat zij de tantrische traditie droegen, voortzetten en vernieuwden. De ‘yoga van de vereniging’ (maithuna) werd beoefend in een gelijkwaardige relatie van man en vrouw, waarbij verwacht werd dat de man zijn partner hooglijk waardeerde en geenszins een dominant gedrag vertoonde. De teksten hebben een stemming van vreugde, spel en poëtische fijngevoeligheid. Zij beschrijven de vrouwen als openhartig, assertief en rechttoe rechtaan, terwijl de mannen respect, bewondering en trouw tonen jegens hun geliefden. 1

En hoewel de relatie tussen de tantrische partners gekenmerkt wordt door volstrekte wederkerigheid – een wederzijds verlangen, inspanning en assistentie, hebben zij ieder in dit verlichtingsproces een eigen functie. Voor de vrouw betekent het gaan van dit pad dat zij zich realiseert dat zij in essentie een godin is, een vrouwelijke Boeddha. De man dient zich ook bewust te worden van zijn innerlijke goddelijkheid, maar hij gelooft dat de juiste expressie van zijn boeddhaschap is de vrouw te eren in haar goddelijkheid. De rol van het vrouwelijke is de verlichtende energieën in de wereld  op een krachtige wijze te kanaliseren. De man heeft de functie de ontvanger te zijn van deze energieën en hun bron te eren. Daartoe nodigt de yogini haar yogi uit:

‘Neem voortdurend toevlucht tot mijn voeten, mijn lief, 

Wees bevallig, bemind en

Geef me genot met je diamanten scepter.

Kijk naar mijn drie bladerige lotus,

Haar centrum is versierd met een meeldraad.

Zij is Boeddha’s paradijs, versierd met een rode Boeddha,

Een kosmische moeder die zegen en rust

Geeft aan de hartstochtelijke.

Laat alle conceptuele denken varen en

Verenig je met mij nu ik op mijn rug lig.

Plaats je voeten op mijn schouders en

Kijk naar mij van top tot teen.

Laat de volledig ontwaakte scepter

De opening tot het centrum van de lotus binnengaan.

Beweeg honderd, duizend, honderdduizenden keren

In mijn drie bladerige lotus van gezwollen vlees.

Telkens als je je scepter daar plaatst, breng je mij genoegen.

Wind, innerlijke adem, mijn lotus is ongeëvenaard!

Gewekt door de top van de diamantenscepter

Is zij rood als het diepe rood van de roos’. 2

Het tantrische pad is allerminst eenvoudig, immers: ‘Wat gezocht wordt in deze yoga van vereniging is een kwaliteit van relatie waarin elke partner volledig binnentreedt, opdat beide tegelijkertijd bevrijd mogen worden. Dit niveau van intimiteit is niet gemakkelijk te bereiken. Daarom smeden een man en een vrouw vaak een levenslange spirituele partnerschap.’ 3

Voor beide is het doel: ‘transformatie in een godheid’, elkaar leren zien als belichaming van het goddelijke, een imitatio dei.  Daartoe:

De man ziet de vrouw als godin,

De vrouw ziet de man als een god.

Door diamanten scepter en lotus met elkaar te verenigen,

Moeten zij offers brengen aan elkaar.

Er is geen eredienst buiten dit. 4

Het tantrische pad is een ononderbroken eredienst. Gebaren en woorden zijn liturgisch, expressies van devotie, eerbetoon, huldiging. Voor de vrouw is haar yoga om de man te zien als een boeddha, een training in waarneming. De man wordt geacht de vrouw te eren met prostraties en door vele malen rondom haar te wandelen – een oude Indiase wijze om respect te tonen. Hij brengt haar geschenken, traditionele blijken van aanbidding in de vorm van lampen, wierook, bloemen, kleren, sieraden en parfum. Hij masseert haar voeten en bereid haar een maaltijd. Hij streelt en kust alle delen van haar lichaam. Hij eert het geslachtsorgaan van zijn partner, dat vulva (bhaga, yoni) of metaforisch lotus (padma) genoemd wordt. Zijn gebed van verlangen: ‘Ik moet devotie beoefenen jegens vrouwen, tot ik de essentie van verlichting verwerkelijk hebt.’ De vrouw, in het volgende citaat Vajrayogingi genaamd,  ziet zichzelf als de belichaming van alle vrouwen:

 

Hij moet voortdurend Vajrayogini vereren

Met bloemen, wierook en kleren en

Haar eren met woorden en sierlijke expressies,

Met de handpalmen tegen elkaar gedrukt.

Hij moet haar aanstaren, aanraken, zich verdiepen in haar

En zich consequent gedragen met zijn taal.

Kussend en omhelzend moet hij altijd Varjayogini vereren,

Fysiek, als hij dit kan,  of geestelijk en verbaal als hij dit niet kan.

De aspirant die mij bevredigt verkrijgt het hoogst bereiken.

Ik ben identiek aan de lichamen van alle vrouwen en

Er is geen andere manier dat ik vereerd kan worden

Dan door de eredienst van vrouwen.

……

Visualiserend dat zij volledig mijn belichaming is,

Moet hij de liefde bedrijven met deze vrouw.

Vanwege het verenigen van diamanten scepter en lotus

Garandeer ik verlichting.5

 Soms trekken zij zich maanden of jarenlang in afzondering terug. Maar er is ook sprake van feesten, vastentijden,  dansen, visualisaties van goden, godinnen en demonen. Op de weg van deze yoga leren zij langdurig te verkeren in een natuurlijke staat van rust (Mahamudra), waarin zij op dat moment volledig aanwezig zijn zonder conceptuele of emotionele toevoegingen of verdedigingsmechanismen. Zij leren lang, onafgebroken naar elkaar te staren. Beide partners moeten in staat zijn onverstoord en zonder de ander te storen hier te verblijven:

Doe niets, wat dan ook, met de geest,

bewoon een authentieke, natuurlijke staat.

Je eigen geest, onwankelbaar, is werkelijkheid.

De sleutel is om te mediteren als dit zonder onvast te worden;

ervaar de grote werkelijkheid voorbij de uitersten.

In een doorschijnende oceaan

ontstaan golven en zij verdwijnen weer.

Zo ook zijn gedachten niet verschillend van de uiteindelijke werkelijkheid.

Vindt dus geen gebrek, blijf kalm.

Wat er ook oprijst, wat er ook gebeurt,

grijp het niet vast – ontspan ter plekke.

Verschijnselen, geluiden en objecten zijn allen je eigen geest;

Er is niets behalve je geest.

Geest is voorbij de  extremen van geboorte en dood.

De aard van de geest, gewaarzijn,

gebruikt de objecten van de vijf zintuigen,

maar wijkt niet van de werkelijkheid.

…

In de staat van kosmisch evenwicht

is er niets om achter te laten of om te beoefenen,

geen meditatie of post-meditatie periode. 6

De opdracht een gedachte of sensatie los te laten betekent om het te laten zijn zoals het is: een voorbij vloeiend moment. Daar te verwijlen zonder het te grijpen, zonder het te beoordelen, noch te accepteren, noch te verwerpen, noch te vrezen of ernaar te verlangen. Het vereist een ontspannen openheid voor alles wat ontstaat in het veld van gewaar zijn. Er is zelfs geen formele  vorm van meditatie, want alles in het dagelijkse leven wordt de arena van voortdurende, spirituele openbaring.

Yogini en yogi leren te kijken met de ogen van sunyata en te zien dat alle denken, alle gevoelens, wensen, verlangens, geluk en ongeluk geen vaste dingen zijn, geen vaste grond hebben en veranderlijk zijn. Daartoe is ook een zekere intellectuele vaardigheid vereist. Men moet begrippen en ideeën leren te deconstrueren, dat wil zeggen hen te ontdoen laag bij laag van de schillen en korsten die geschiedenis, cultuur, samenleving, denkpatronen en individuele ontwikkeling over de werkelijkheid heen hebben gelegd. Begeerte, hebzucht, jaloezie, afgunst, bezitsdrang, onwetendheid, woede, teleurstelling, frustratie blijken in die deconstructie niet alleen vergankelijke, voorbijgaande ogenblikken, zij zijn wijnsoorten die - mits men lang genoeg de tijd neemt om hen met rust te laten, het ferment bezitten om te worden tot de cognac van wijsheid en compassie.

Ook het hoogste bereik in deze yoga dient gedeconstrueerd te worden. Een consequent doorgevoerde via negativa. Hoe groot de gelukzaligheid ook is, uiteindelijk is er geen man en geen vrouw die dit ondergaat. Want in het licht van sunyata is er geen pad om te gaan en is er niet iemand die verlicht wordt en er is niet zoiets als verlichting. Er is slechts het genot van spontaan oprijzende wijsheid. Er is alleen ervaring:

In fases, vanwege de smaak van verlangen,

houdt men op te weten wie de ander is en

wat gebeurt is met zichzelf.

De geliefden ervaren een onuitsprekelijke verrukking,

die zij tevoren nog nooit ervaren hebben. 7

Het tantrische pad is een weg waarin men voortdurend zichzelf offert.  Al wat men bezit, weet, verlangt, bereikt,  wordt verbrand in een innerlijk vuur – altijd weer die metafoor van het vuur. In dit vuuroffer worden alle verschijnselen en ervaringen onderworpen aan de realisatie van sunyata. Zij worden verbrand in het vuuroffer van gelukzaligheid, innerlijke hitte en wijsheid. De wereld van gewone verschijnselen wordt vervangen door de artisticiteit van verlichtende verbeelding, die ragfijne, regenboogachtige, goddelijke lichamen creëert, die het doel zijn van tantrische beoefening. 8

In een interview vertelt Miranda Shaw dat zij meerdere tantrische leraren ontmoet heeft, waaronder met name Lama Jorphel, die niet zozeer geïnteresseerd was in haar academisch onderzoek, maar haar als leraar wilde leiden op dit transformatieve pad. Zij moest eerst leren mediteren, om te beginnen met 100.000 prostraties en het zeggen van 100.000 purificatie mantras. Op de vraag van de interviewer of zij ook meer gevorderde trainingen heeft ondergaan, antwoordde zij: ‘Tantrische beoefening is geheim. Ik kan daar niet over spreken. Je kan niet zeggen: ik deed dit of dat. Dat is absoluut verboden. Je kan erover praten met de mensen met wie je het doet. Ik spreek erover op abstracte wijze, waarvan ik weet dat het waar is.’

Sociaal gezien speelde het tantrisme aanvankelijk een marginale rol, buiten de gevestigde structuren van tempels en kloosters. Het was vooral een protestbeweging,  meer gedragen door leken dan door monniken en nonnen. Zij protesteerden tegen het kerkelijke privilege en de gortdroge scholastiek. ‘De tantristen geloofden dat het meesterschap over zichzelf moest worden getest te midden van het gezinsleven, het tumult van stad en markt, de angstaanjagende aanblik van de krematiegrond en de gevaren van geïsoleerde gebieden van de wildernis. Zij drongen erop aan dat verlangen, passie en extase op het religieuze pad omhelst dienden te worden, eerder dan er van weg te vluchten. De tantristen benoemden zichzelf als ‘helden’ en ‘heldinnnen’, die diep doken in de oceaan van de hartstochten om de parels van verlichting te oogsten. In overeenstemming met de gedurfde bewering dat verlichting gevonden kon worden in alle activiteiten, werd seksuele intimiteit het grootste paradigma van het tantrische ritueel en meditatie.’ 9

Toen ik ‘Passionate Enlightenment’ voor het eerst las, was dit een zeer bijzondere leeservaring. Ik ben geen volger of kenner van het tantrische pad geworden. Daar is beduidend meer voor nodig dan het lezen van één boek. Bovendien wil ik er niet al te romantisch over doen, want evenals elke spirituele weg, vraagt dit pad zeer veel inspanning. In dit boek geen woord over homoseksualiteit, alhoewel ik het niet moeilijk vind te zien dat dit tantrisme ook een spiritueel pad kan zijn voor homo-erotische relaties.

Maar het lezen van Shaw’s gedetailleerde studie bracht mij een visioen: zo kan er dus ook naar ons driftleven gekeken worden en op deze wijze kunnen hartstochten een bijzondere, namelijk een bevrijdende bestemming krijgen. En dit geldt niet alleen voor de verleden tijd waarvan zij de teksten vertaalde en van uitleg voorziet – pakweg van 900 tot 1200 -, maar ook heden ten dage is dit klassieke tantrisme nog altijd aanwezig. 10

Het boek geeft een geheel andere visie op seks dan gangbaar is in de westerse cultuur en ook in het spirituele onderricht, waar dit onderwerp nauwelijks ter sprake komt. We zijn hier ver weg van grove of besmuikte taal, verhullende woorden, platte moppen, medische termen, groezelige sfeer, commerciële uitbuiting, dwingende ethische normering, macht, misbruik, waarmee seks vaak omgeven is. Er heerst geen losbandigheid, hetgeen tantra vaak toegedicht wordt, geen pornografische schijnvertoningen. Hier wordt verder gegaan dan seks uitsluitend te betrekken op huwelijksrelaties, voortplanting, genderkwesties of seksuele vrijheid. Erotische verlangens en handelingen zijn dragers van een groot doel: te worden tot een verlicht wezen die ook anderen verlichting kan brengen. Het lichaam wordt daartoe geoefend en gereed gemaakt tot een huis van extase. De ‘yoga van de vereniging’ leidt tot een mystieke ervaring, zoals ook –hoewel er in dit boek niets over gezegd wordt – het orgasme dat vrijkomt bij het masturberen een mystieke ervaring kan zijn – mits ritueel beleefd en ‘geproefd door iemand die weet’.  Zie het motto boven dit hoofdstuk.

Dit geestelijk pad wordt gekenmerkt niet door ontkenning, verwerping, onderdrukking, zelfs niet door beheersing, maar door viering, plezier, geneugte, lust. Ook discipline, deugdbeoefening en het brengen van offers worden gedragen door het lustprincipe.  Zelfs de grote zogenaamde negatieve emoties van jaloezie, woede en angst worden niet verdrongen of overwonnen, maar lustvol beleefd in visualisaties van demonen. Het tantrisme is een spirituele beschaving, gevormd door respect en waardering, lang volgehouden training, helder waarnemen en het leren doorzien van conventionele opvattingen en begrippen. Tantra is een geestelijke cultuur van verfijnd gedrag, zowel ingetogen als uitbundig, van schoonheid, sensualiteit en haar taal is de poëzie.

Men hoeft geen reductionist te zijn die het leven herleidt tot slechts één principe, om in elk geval te erkennen dat ons seksleven van groot belang is voor onze geestelijke ontwikkeling. Miranda Shaw: ’Seksualiteit kan centraal staan op het spirituele pad, omdat zij het paradigma is van onze verhouding tot het leven op elk niveau. Welke problemen je ook hebt met het leven of met je lichaam of met je emoties, zij worden vergroot en gesymboliseerd in het gebied van de seksualiteit. En als je werkt om je seksualiteit tot verlichting te brengen, dan breng je heel je wezen op elk vlak tot verlichting. Zo voel ik dat seks in onze tijd de sleutel is tot spirituele groei.’ 11

• 1Miranda Shaw, Passionate Enlightenment, Women in Tantric Buddhism, Princeton University Press, Princeton/Newjersey, 1994, p. 200.
• 2Shaw, op.cit. p.155/156.
• 3Shaw, op.cit. p.168
• 4Shaw op.cit. p. 153
• 5Shaw, op.cit. p.154/155
• 6Shaw, op.cit. p.88
• 7 Shaw, op.cit. p.186/187.
• 8Shaw, op.cit. 166.
• 9Shaw, op.cit.p. 21.
• 10Zie voor eigentijdse ervaring met tantrisme het mooie boekje van Daniel Odier, Tantra. Op zoek naar de absolute liefde, Element uitgevers, Naarden, 1999.
• 11An interview with Miranda Shaw by Tashi Powers from 1995 Issue of The Print Version of the Enlightening Times. Zie website aldaar.