22, 23 september 1962. De eerste officiële Esalen conferentie. In een brochure wordt de bijeenkomst als volgt aangekondigd:

‘Een serie van conferenties die recente ontwikkelingen in de psychologie verkennen, psychisch research en werk met de ‘geestverruimende’ drugs… Een nieuw idee van menselijke natuur is in het terrein van de psychologie aan het ontstaan dat geleidelijk de inzichten van de klassieke psychoanalyse en het strikte behaviorisme vervangt, een idee gericht op gezondheid, groei en verkenning van onze psychische mogelijkheden. Creativiteit, onderzoek, werken met de ‘geestverruimende’ drugs en de ontdekking van parapsychologie (psychische research) vervolledigen deze ontwikkeling: zij wijzen naar een diepere menselijke mogelijkheid. (100/101)

Uit de brochure van de herfst van 1962:

Niemand, die het ervaren heeft, betwijfelt dat de zogenaamde ‘psychedelische’ drugs – zoals LSD en mescaline een soort mystieke ervaring teweegbrengen.  De kwestie die menigeen bezighoudt: ‘ Is de door drugs veroorzaakte mystiek religie?’ Het is al bij al mogelijk dat mystieke ervaringen die door drugs tot stand gekomen zijn ons zullen dwingen al onze vorige definities van religie te bestuderen en te herzien. Degene die geïnteresseerd zijn in het verruimen van de grenzen van hun eigen religieus geloof, zouden geïnteresseerd moeten zijn in een discussie over deze vragen.  1  

Uit de brochure van 1963:

Een vergelijkende studie van de mystieke tradities in de grote wereldreligies, gecombineerd met meditatieoefeningen, ontleend aan deze tradities. Het seminaar wil de mogelijkheid onderzoeken om deze oude ideeën en oefeningen toe te passen op ons huidige religieuze leven, op manieren die geëigend zijn voor onze individuele temperamenten, capaciteiten en omstandigheden. Speciale aandacht zal geschonken worden aan de Upanishads, de Tantras, het christelijke contemplatieve leven zoals dat belicht is door Ruusbroeck en Johannes van het Kruis, Chassidisme en de levens en het onderricht van Ramana Maharashi en Sri Aurobindo. (105)

Daarmee was de lijn uitgezet die Esalen tot de dag van vandaag zou volgen: aandacht voor een nieuwe psychologie, de ‘human potential movement’, waarbij men niet wilde uitgaan van de mens als zwak, ziek en zielig, maar als bron van mogelijkheden, ook spiritueel gezien; aandacht voor psychedelische middelen, die mogelijk kunnen bijdragen tot het verkrijgen van mystieke ervaringen; aandacht voor een interreligieuze benadering van alle religieuze tradities, met de nadruk op de mystieke scholen; aandacht voor politieke en sociale actualiteiten, zoals de vrouwenbeweging, genderkwesties, ecologie en het klimaatprobleem; aandacht  voor het occulte, zoals parapsychologie, telepathie, telekinese, UFO’s en het occulte lichaam.

In Esalen wilde men dit ook niet alleen theoretisch onderzoeken, maar ook praktisch beoefenen. Vandaar een groot aanbod van workshops: yoga, tai chi, ‘sensory awareness excercisies’, encountergroups, gestalt, rolfing, massage, tantra workshops, zenmeditatie, vipassana.

Vele Amerikanen die op deze gebieden theoretisch en experimenteel aan het werk waren, werden uitgenodigd uit naar Esalen te komen om hun bevindingen te delen met bezoekers en in conferenties ook te communiceren met collega’s. De namenlijst is aanzienlijk: o.a. Aldous Huxley, Frederic Spiegelberg, Alan Watts,  Fritz Perls, Abraham Maslow, Norman O’Brown, George Leonard, Timothy Leary, John Heider, Christina en Stanislav Grof, Steve Donovan, Joseph Cambell, Baker Roshi, Gregory Bateson, Ram Dass (Richard Alpert), William Schutz, Ida Rolf, Carl Sagan, Frijof Capra, Wilhelm Reich,  Charlotte Selver, Claudio Narjano, Theodor Roszak, Byron Katie.

Er waren ook artistieke festiviteiten. Joan Baez, Simon en Garfunkel, Georges Harrison, Ravi Shankar en John Denver  musiceerden er de sterren van de hemel. De dichters Gary Snyder en Allen Gindsberg lazen er hun poëzie voor.

 En om nog een markant feit te noemen: vanwege een gemeenschappelijke interesse in het occulte, ‘het supramentale’, was het gelukt vanuit Esalen in contact te komen met Russische collega’s. Er werden diverse symposia georganiseerd waar Amerikanen en Russen informatie uitwisselden. Dit had ook op politiek vlak gevolgen. In 1989 sponsorde en organiseerde Esalen een trip van Boris Yeltsin naar de States en later ook de komst van Gorbachev. Sommigen beweren dat hun bezoeken aan Amerika van invloed is geweest op het verzachten van de Koude Oorlog, als ook op de glasnost en de perestroika in de Sovjet Unie. Esalen is ook beroemd om zijn Hot Springs. Samen met het beboste berglandschap, de recht uit de zee oprijzende rotsen, het uitzicht op de blauwe oceaan maken de warmwaterbaden deze plek tot een klein aardsparadijs oftewel een plaats van verlichting. Het afdalen in het hete water brengt met het verhitten van de huid, het ontspannen van de spieren en het zich openen van de poriën een zucht van bevrijding, waarmee al het aardse en al het geestelijke getransformeerd wordt tot één grenzeloos gevoel van gelukzaligheid. De zentraditie heeft dit bad ritueel vereeuwigt met een koan: ‘Heel lang geleden waren er zestien Bodhisattvas. Toen het voor de monniken naar de regel bad tijd was, namen zij een bad. Plotseling ervoeren zij realisatie door het aanraken van het water. Jullie eerbiedwaardige zenstudenten, begrijpen jullie hun woorden: “Wij ervoeren het subtiele, heldere raken, bereikte Boeddhaschap en bewaren het nog steeds”. Jullie zullen in staat zijn deze conditie te bereiken wanneer jullie hier tot het uiterste toe doordringen doorbreken.’ Het commentaar verduidelijkt: ‘Plotseling ervoeren wij realisatie door het aanraken van het water. Wij spoelden geen vuil weg, wij wasten niet het lichaam. Wij bereikten een vrede van de geest en bereikten een staat van niet-bezitten. De bodhisatttva Baddabara zei: “Jullie ervoeren het subtiele en heldere raken en bereikten Boeddhaschap, en bewaren het”.

Niet alleen de warmwaterbaden staan aan het begin en vormen een voortdurende ondersteuning van de rode draad die door alle workshops, lezingen en conferentie van Esalen loopt: de verlichting van het lichaam. Ook het massageprogramma zou Esalen helpen aan grote naamsbekendheid. Esalen massage kenmerkt zich door lange verbindende  strijken met de gehele arm, in plaats van alleen de handen, door pulsing, waarbij door een ritmische manier van wiegen, rollen  en stretchen het lichaam in beweging wordt gebracht, als ook  diep weefselmassage. Tussen masseur en cliënt vindt er ook lichaamscontact plaats: de masseur gaat, eveneens naakt, vanaf de voeten tot het hoofd op de cliënt liggen. Er is intens contact tussen beide.

Voor de jarenlang trainende, vastende en celibataire yogi, die met grote fysieke inspanning zijn geest van het lichaam probeert te bevrijden of voor de ascetische zenboeddhist, die dag en nacht onverzettelijk op een kussen zit en met weinig slaap, weinig voedsel en geen seks de verlichting hoopt te bereiken, klinkt het uitermate onwaarschijnlijk, zo niet onmogelijk het hoogste doel van het spirituele pad te benaderen met welness middelen. In Esalen dacht men daar anders over. En niet ten onrechte. Jammer voor de puriteinen, maar alles kan aanleiding en oorzaak zijn voor mystieke ervaring.

Zoals blijkt uit een beschrijving van Harvey Cox, theoloog, auteur van de bestseller ‘The Secular City. Secularisatie is voor hem geen vloek, maar een gift en een belofte. Hij was ook een graag gezien gastspreken in Esalen. Ergens eind jaren zestig genoot hij van een warmwaterbad aldaar en onderging een groepsmassage bij kaarslicht.  Tijdens de massage keek hij naar de brandende kaarsen en zag hij hoe zijn theologische verbeelding geprikkeld werd. In een visioen ving hij een glimp van Teilhard de Chardins Punt Omega, een bovenpersoonlijke toekomst en eindpunt van de evolutie, waarin de mensheid één wordt met het universum. Hij gleed terug naar zijn kinderjaren en beleefde de erotische ervaring van de baden en de massage: ‘Geen idee hoeveel tijd verstreek. Nu waren alle kaarsen één vlam en alle vingers waren een grote hand. De combinatie van water, gezang, fysieke dissociatie en massage bracht me voorbij een aangename sensuele bedwelming naar iets dichterbij wat ik slechts zou kunnen verbeelden hetzij als een fantasierijke droom of mystieke trance. Ik kon de hydrogene en oxygene moleculen van het water voelen sijpelen in de aminozuren en koolhydraten en beenderen cellen en zenuwen einden van mijn lichaam. De handen die aanraakten werden mijn handen en mijn eigen handen gleden van mijn polsen om zich te fuseren met het vocht in en rond mij. Opnieuw vervaagde het  visioen. Nu voelde ik iets waarover ik vele keren gelezen had maar nooit kon begrijpen: de onderliggende eenheid van Brahma en Atma, de eenheid van zelf, de ander en Alles… Wij zijn allen op de een of andere manier één met het water, de hemel, de lucht, elkaar en in de sulfer baden schijnt de werkelijkheid van het collectieve zelf minder bizar te zijn dan in de alledaagse wereld.’ 2

Behalve dat Harvey Cox zijn mystieke ervaring te danken heeft aan de welness van warmwaterbad en massage, beschrijft hij haar ook in termen die voor Esalen zo gangbaar zijn: wetenschappelijk en vanuit een Oosters non-dualistisch gezichtspunt.

De geschiedenis van Esalen is zeer complex, waarin zeer veel verschillende personen vanuit diverse disciplines hebben deelgenomen. Ik maak een heel persoonlijke keuze, waarmee ik hoop het instituut toch recht te doen. Hierbij volg ik de zeer gedetailleerde biografie van het instituut:   Esalen,  America and the religion of no religion, geschreven door de mij zeer gerespecteerde religie wetenschapper Jefffrey J. Kripal. Ik volg daarbij zijn these: Esalen is een zoektocht naar een Westers Tantrisme. 

Ik sluit niet uit dat ik later alsnog enkele hoofdstukken toe zal voegen.

• 1Jeffrey J. Kripal, Esalen, America and the religion of no religion, The University of Chicago Press, Chicago and London, 2007. p. 98 - 104.
• 2Citaat bij J. Kripal, The Roar of Awakening, in: Hidden Intercourse, Eros and Sexuality in the History of Western Esotericism, edited by Wouter Hanegraaff and Jeffrey J. Kripal, Fordham University Press, New York, 2011, p. 485.