In juni van dit jaar -2019- zijn Joke en ik drie dagen lang in een volstrekt andere wereld geweest. Alles bij elkaar brachten we 16 uur door in de Westergastfabriek, onderbroken voor eten en drinken, omgeven en overweldigd door zeeën van klanken en kleuren. Het Holland Festival presenteerde ‘Aus Licht’, een selectie uit de megaopera van Karlheinz Stockhausen ‘Licht, Die sieben Tagen der Woche’. Er speelde zich een totaaltheater af dat bezitnam van je lichaam, je ogen en je oren. Er was orkestmuziek, muziek voor afzonderlijke instrumenten, waarbij schallende en soms sissende trompetten een hoofdrol vervulden, koormuziek, solisten, ballet, projecties op grote schermen. De musici waren gekleed in kleurrijke kostuums, waarbij sommige deden denken aan de outfit van astronauten en behalve dat zij hun instrumenten moest spelen, onderbouwden zij hun muziek met het bewegen van het gehele lichaam. Voor mij gold: ik wist niet wat ik zag, noch wat ik hoorde, maar in mijn geest gebeurde iets van kosmische afmetingen.

‘Licht’ is een opera die zich afspeelt gedurende de zeven dagen van de week. Vanwege de lengte en de grote technische en organisatorische opgave die de uitvoering vraagt, heeft Stockhausen zijn levenswerk nooit volledig op het toneel gezien. Hij kreeg de idee toen hij in 1970 enkele maanden in Japan was, waar hij voor wereldtentoonstelling Duitsland vertegenwoordigde met zijn elektronische muziek. Bij een bezoek aan een zentempel, beroemd vanwege zijn tuinen, kreeg hij de inval: een groot werk te componeren, waarin het gehele menselijk leven en het universum ten gehore werd gebracht. Hij zou er zesentwintig jaar aan werken. Alles wat hij sindsdien schreef, ook al was het in opdracht, bouwde hij binnen de structuur van het geweldige verhaal wat hij wilde vertellen.

Karlheinz Stockhausen  (1928 – 2007 ) werd geboren in een diep gelovig katholiek gezin. Zijn moeder, krankzinnig verklaard, werd in 1941 om het leven gebracht in het nationaalsocialistische euthanasiecentrum Hadamar. Zijn vader, een dorpsonderwijzer, sneuvelde in 1946 aan het oostfront, in Hongarije.

Hij ging studeren aan het conservatorium in Keulen, hoofdvak piano en daarnaast muziekwetenschap, germanistiek en filosofie. Na het staatsexamen ging hij naar Parijs om te studeren onder Olivier Messiean. Vanaf 1950 kregen zijn composities wereldwijd aandacht.

Hij reisde voor concerttournees en lezingen naar Zwitserland, Amerika, Finland, Nederland en Denemarken. In binnen- en buitenland trad hij vaak op als dirigent en klankregisseur van zijn eigen werken.

Zijn leven lang bleef hij een diep gelovig spiritueel mens, zij het niet in dogmatische, kerkelijke zin. De titels van zijn vroege composities verwijzen daar ook naar: Mantra, Gesang derJünglinge, Hymnen. Wat hij toonzette, kenmerkte hij als ‘wereldmuziek’, ‘universele muziek’, ‘kosmische muziek’.  ‘Doel is het gehele universum op te vatten als de ‘Heimat’ en daardoor altijd meer toe te groeien naar een goddelijk bewustzijn, om zo te zeggen, met kinderogen datgene te zien wat de geest van het universum van alle universa voortdurend ziet, in zichzelf geschapen, en zich weer opnieuw schept en vernieuwt, en wij zijn atomen in het lichaam van God.’  Of ook: ‘Wanneer ik zeg dat de mens zich begrijpt als een atoom van god en als deel van het gehele universum en dat het zijn streven is om in toenemende mate altijd meer te weten te komen is over de zin en de functie van het universum en dat wat in het universum geschiedt, dan is dat een geestelijke oriëntatie, die verwand is met alle religies, maar niet met één religie.’

Een belangrijk aspect van zijn muziek is de erotische lading. Stockhausen schreef zijn muziek onder inspiratie van de vrouwen, die in zijn leven een grote rol speelden: Doris Andrea (pianist) Mary Baumeister, Suzanne Stephens (klarinettist), Kantinka Pasveer (fluitist). Voor hen schreef hij zijn composities die hij met hen uitvoerde. Zelf zegt hij hierover: ‘Erotiek is de elektriciteit tussen de levende wezens, het is het magnetisme dat het onvolkomene volkomen maakt. Dus ben ik als man -min of meer – een helft van wat in menselijke gestalte mogelijk is. En het erotische is het magnetisme dat mij naar de vrouw trekt, mij fascineert.: niet allen de vrouw als partner, maar als dat alles wat ik niet ben, wat ik niet zijn kan.  Het erotisch is de fascinatie, om het onvolkomenen om ons heen volkomen te maken. Door vereniging, door vervolledigen, door liefde. En in zoverre is het de tijdloze, eeuwige kracht die naar een toenemende vervolmaking van het wezen leidt.’

Stockhausen is ook van invloed geweest op de popmuziek. De Beatles bewonderden hem. Ook Pink Floyd en vooral Frank Zappa.

‘Aus Licht’ is nauwelijks samen te vatten. Ik beschrijf het heel globaal en geef één luistervoorbeeld.

 De opera kent drie protagonisten, Michael, Eva en Lucifer. Het zijn geen personen, maar geestelijke krachten. ‘Licht’ is gecomponeerd rond een muzikale kern, de superformule, een drie stemmige, melodische vorm van een minuut dat als een soort matrix of genetische code ten grondslag ligt aan het gehele opera verhaal.

Michael, is ook Jezus.

Lucifer, het kwaad, de rationele geest, de strever naar autonomie.

Eva, Maria, de moederlijke kern van Gods wezen, van de werkelijkheid.

Elke protagonist heeft ook zijn eigen kernformule. En elke klank heeft zijn persoonlijkheid met lichaam, hoofd en innerlijk leven. Klanken zijn voor Stockhausen personen.

Elke protagonist verschijnt in een drievoudige gestalte: als zanger, instrumentalist en danser.

Alle drie hebben hun polariteiten:  man en vrouw, goed en kwaad: Christus en de duivel

De dagen van de week leveren de grondthema’s van het menselijk leven, het menselijk leven in zijn geheel, in al zijn dimensies, uitdagingen en opgaven, zijn levensopgave, die zich in de eindeloze terugkerende cyclus van de week voortbeweegt.

‘Tot de grote cultuurhistorische prestaties van de mensheid behoort het project de tijd in jaren, maanden, weken en dagen te ordenen.’ Aldus Thomas Ulrich in zijn prachtige, uitgebreide studie van ‘Licht’. [i]

Ziehier de inhoud van de dagen van de week en  enkele gebeurtenissen van die zich afspelen op de betreffende dag.– een uittreksel uit het programmaboek.

Maandag. De dag van Eva, de dag van de vrouw, van Eros, dag van geboorte en wedergeboorte.

De muziek is geassocieerd met het element water. Eva baart vreemde wezens: zeven knaapjes die half mens half dier zijn. Een processie van meisjes. Eva staat op het toneel als sculptuur. Een pianist speelt ‘Bevruchting’ begeleid door gezang van de meisjes. In de ‘Wedergeboorte’ verschijnen opnieuw de zeven jongens. De Eva sculptuur nu met een Coeur de Basset zingt Eva’slied. Zij leert de jongens, die zeer muzikaal blijken te zijn,  het lied van de zven dagen

Dinsdag. De dag van Mars, van de conflicten, van oorlog

Woensdag.De dag van Mercurius van begrip en samenwerking. Invasie-Explosie. Geluiden van eskaders vliegtuigen, afweerraketten. Het leger van Michael met trompetten, synthesizers en slagwerk strijden met de troepen van Lucifer, die vechten met trombones, synthesizers en slagwerk. Uiteindelijk vluchten alle strijders. Een dodelijk getroffen trompettist blijft achter op het toneel. Een vrouw verschijnt. Ze neemt de dode strijder op haar schoot.  De trompettist herrijst langzaam. Op een bugel speelt hij een solo: Pieta. De vrouw en de speler blijken Mivhael en Evan te zijn Eva zingt:‘Jij vocht voor de hemel, moge liefde jouw wonden helen, wonderbaarlijke zoon van God’ (...) Resoneer in mijn hart, laat de man sterven, kom thuis en herrijs.’ (…) Meester van het Hemelrijk, GOD, Uw adem geeft nieuw leven.’

Optreden van het Wereld-Parlement (zie hieronder).

Het Helikopter Strijkkwartet. Vanuit de zaal vertrekt een strijkkwartet – twee violen, een altviool en een cellist – naar een in de nabijheid gelegen veld waar vier helikopters wachten om met hen op te stijgen. Het geluid van de helikopters mengen zich met de klanken van de vier strijkers. De vier musici kunnen elkaar niet horen. Maar moeten door te tellen hun muziek bij elkaar houden. De toeschouwers horen de muziek en volgen de helikopters op het scherm in de zaal. Stockhausen moet eens gezegd hebben: De lucht in, want muziek is vliegen!’ Tot slot: een processie van engelen.

Donderdag. De dag van Jupiter, de dag van het leren, van de hogere ontwikkeling. Michael stelt zich de opgave de mensheid naar God te leiden, haar naar een hoger niveau te brengen. Michael, kind met uitzonderlijke talenten. Eva c verschijnt als zijn moeder. Er zijn zorgen. De moeder wordt tot waanzin gedreven, doet een poging tot zelfmoord en opgesloten in een inrichting waar zij wordt mishandeld. De vader grijpt naar de fles en vertrekt als vrijwilliger naar het front. Mondeva verschijnt. Een meisje afkomstig van de sterren, half vrouw half vogel met een bassethoorn. Michael wordt verliefd op haar. Zijn moeder wordt vermoord in de inrichting en zijn vader sneuvelt als frontsoldaat. Michael wordt een drievoudig examen afgenomen om toegang te krijgen tot de muziekschool. Hij slaagt. De jury is wild enthousiast. Michael maakt een reis om de wereld: Duitsland, New York, Japan, Bali, Centraal Afrika en Jerusalem.  Een verleidelijke vrouw met bassethoorn verschijnt en betovert Michael met haar spel en dans.

Vrijdag. De dag van Venus, de dag van de verleiding

Zaterdag. De dag van Saturnus, de dag van de dood met de overgang naar de opstanding. Lucifer’s requiem, een requiem voor iedereen  op zoek naar het eeuwige licht. Lucifer danst in de vorm van een groot menselijk gelaat.

Zondag. De dag van de Godsverering, de mystieke vereniging.

Goed, ik hoop dit ooit eens uit te werken. Ik kies een onderdeel dat op mij bijzondere indruk maakte, theatraal, muzikaal en verbaal: Het Wereld-Parlement. Een toekomstvisie op de Verenigde Naties. Het publiek kijkt tegen een arena op, tot aan het plafond, waar de parlementsleden zitting nemen: een koor van ongeveer honderd mannen en vrouwen, allen in het wit gekleed. De voorzitter, tevens dirigent, zit tussen de voorste rijen in het publiek. Hij slaat op een bel ten teken van het begin. Wat er dan muzikaal gebeurt, moet gewoon beluisterd worden.

Maar het thema van deze parlementszitting is de Liefde – Eva beheerst dit parlement! Twee gedelegeerden proberen liefde te definiëren. Er klingt een zin: ‘Liefde moet de schoonheid dienen.’ Een basstem zingt: ‘Liefde is vergeving.’: Maar de voorzitter roept terug: “Niet altijd’. Een sopraan en een bariton in een duet, ‘Liefde uit Eva’s mond’, eindigt met kussen gericht aan de mannen. De Bariton: ‘Liefde is Gods Licht – universum. Liefde straalt voortdurend af op de planeten, liefde klinkt uit muziek’.

Een driestemmige polyfonie: ‘Liefde klinkt in uw stem. Luister naar uw klank, naar de klank van uw stem, naar God, want daar moet Liefde zijn. Alle werken zijn tevergeefs, wanneer daarin niet de liefde de troost van alle wereld doet klinken.’

Een trio waarvan de bas zingt: ‘Liefde begint altijd opnieuw. Liefde heet deze wereld.’

Het laatste gedeelte staat in het teken van Mercurius.  Het begint met een slapstick nummer. De huismeester stormt de zaal binnen en roept dat een auto wordt weggesleept. De auto behoort tot de voorzitter, die het parlement verlaat. Een tenor stelt voor dat de coloratuur sopraan – coloratuur Eva - voor altijd voorzitter wordt. Eva houdt ook vijandelijke broeders bij elkaar en met haar Eva kracht schept zij verzoening en maakt zij samenwerking mogelijk.

Misschien helpt bovenstaande enigszins het luisteren. Laat het flink in je oren doordringen.

Op 'Zondag' is er ook nog een onderdeel:  de mystieke vereniging van Michael en Eva. Dat was niet te zien/horen  in deze uitvoering. Maar ik ga ernaar opzoek. Want ik vermoed dat het een heel bijzondere 'scene' is. Ik ben benieuwd hoe Stockhausen deze mystieke verenigen heeft getoonzet.  Ik laat het weten.

Stockhausen’s Licht is een studie waard, ook in de zin van luisteroefening. Blaise Pascal, groot wiskundige en mysticus, kon soms ’s nachts lang naar de sterren kijken. Hij wist dat het heelal oneindig was. Hij besefte de kleinheid van de mens, die leeft in het donkere licht van het ontzettende uitspansel en vroeg zich af: ‘Is er nog iemand die naar ons omkijkt?’ Stockhausen voert ons dit immense heelal binnen zonder enige angst. Het is het doel van ons leven dit heelal te kennen. Dit is het universum waarin wij wonen, thuis zijn.

[i]Thoams Ulrich,  Stockhausens Zyklus Licht, een operagids, Böhlau Verlag, Köln/Weimar/Wien, 2017 p. 29.